باغ های استانبول؛ میراثی سبز در دل شهری هزارساله

باغ های استانبول؛ میراثی سبز در دل شهری هزارساله

استانبول، شهری با هزاران سال قدمت، تنها به واسطه‌ی معماری باشکوه و غنای فرهنگی‌اش شناخته نمی‌شود؛ بلکه در دل این کلان‌شهر پرهیاهو، فضاهایی سبز و زنده وجود دارد که قرن‌ها مایه‌ی حیات مردم بوده‌اند: باغ‌ها. از دوران بیزانس تا عثمانی، و تا امروز، باغ‌های استانبول نقشی حیاتی در تأمین میوه و سبزی ساکنان ایفا کرده‌اند.

باغ هایی چون یدی‌کوله، لانگا، پیه‌له‌پاشا و کوزگونجوک نه تنها به‌عنوان زمین‌های حاصلخیز کشاورزی اهمیت دارند، بلکه سمبلی از فرهنگ محله‌ای، همبستگی اجتماعی و ارتباط انسان با طبیعت نیز به شمار می‌روند. اما امروزه، گسترش بی‌رویه‌ی شهرنشینی و موج نوسازی شهری، این میراث سبز را با خطر نابودی مواجه کرده است.

۱. باغ های یدی‌کوله(Yedikule bostanları)؛ هزار و پانصد سال کشاورزی در سایه‌ی دیوارهای شهر 
باغ‌های یدی‌کوله از دوران بیزانس تاکنون به‌طور پیوسته میزبان فعالیت‌های کشاورزی بوده‌اند. این زمین‌های سبز که در دل دیوارهای قدیمی استانبول قرار دارند، از کهن‌ترین باغ ‌های شهر محسوب می‌شوند و بیش از ۱۵۰۰ سال است که سبزی‌هایی همچون کاهو، اسفناج و جعفری را به سفره‌ی مردم می‌رسانند.

پس از فتح استانبول توسط سلطان محمد فاتح، این باغ‌ها بخشی از سیاست‌های «عمران و احیاء» شدند و نقش کلیدی در تأمین غذای شهر ایفا کردند. یدی‌کوله، تنها یک زمین کشاورزی نیست، بلکه یک موزه‌ی زنده‌ی فضای باز است که روش‌های سنتی کشاورزی را تا به امروز زنده نگه داشته است.

امروزه، فعالان محیط زیست، دانشگاهیان و گروه‌های مردمی در تلاش‌اند تا این باغ ها را حفظ کرده و آن‌ها را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کنند. حفظ این فضاها، نه‌تنها برای حفظ تنوع زیستی استانبول اهمیت دارد، بلکه برای تقویت پیوند مردم با طبیعت و حفظ دانش کشاورزی سنتی ضروری است.

۲. باغ پیاله‌پاشا(Piyalepaşa bostanı)؛ پل میان گذشته و حال
در منطقه‌ای میان بی‌اوغلو، قاسم‌پاشا و اُک‌میدانی، یکی دیگر از باغ های ارزشمند استانبول قرار دارد: باغ پیاله‌پاشا. این زمین کشاورزی به یاد دریاسالار نامدار عثمانی، پیاله پاشا، نام‌گذاری شده و توسط او به‌عنوان زمین وقف‌شده برای تولیدات کشاورزی تعریف شده است.

این باغ در دوران عثمانی بخشی از نظام وقف بود و علاوه‌بر تولید میوه و سبزی، در چارچوب کمک به نیازمندان نیز عمل می‌کرد. هرچند امروزه بخش بزرگی از زمین‌های باغ به بلوار پیاله‌پاشا و ساختمان‌های مسکونی تبدیل شده، اما هنوز بخش کوچکی از آن به فعالیت کشاورزی اختصاص دارد.

تلاش‌هایی از سوی مردم محلی و فعالان محیط زیست برای احیای این باغ آغاز شده است. احیای پیاله‌پاشا می‌تواند نه‌تنها به حفظ فضای سبز در دل شهر کمک کند، بلکه الگویی برای امنیت غذایی و کشاورزی شهری نیز باشد.

۳. باغ کوزگونجوک(Kuzguncuk bostanı)؛ نماد همزیستی فرهنگی و کشاورزی پایدار
در سواحل آسیایی تنگه‌ی بسفر، در دل محله‌ی تاریخی کوزگونجوک،باغی قرار دارد که قرن‌هاست میزبان کشاورزی سنتی و همزیستی فرهنگی است. در این محله، جوامع مختلفی همچون مسلمانان، یهودیان، ارامنه و یونانی‌ها در کنار هم زندگی کرده‌اند و باغ کوزگونجوک بخشی از هویت مشترک آن‌ها بوده است.

این باغ که بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارد، همچنان به‌عنوان فضایی سبز در میان بافت شهری پابرجاست. مردم محله هنوز در این زمین به کشاورزی ارگانیک می‌پردازند و با این کار هم محصولات سالم تولید می‌کنند، هم سنت باغ‌داری را زنده نگه می‌دارند.

با حمایت دانشگاهیان و سازمان‌های مردم‌نهاد، کوزگونجوک به‌عنوان نمونه‌ای موفق از کشاورزی شهری و حفظ تنوع زیستی شهری مورد توجه قرار گرفته است.

۴. باغ‌های لانگا(Langa bostanları)؛ میراثی که در خاطره‌ها مانده
در مجاورت یدی‌کوله، باغ‌های لانگا قرار دارند که از دوران بیزانس تا قرن بیستم، یکی از منابع اصلی تأمین سبزیجات برای استانبول بوده‌اند. این باغ‌ها در منطقه‌ی لانگا از محله‌های قدیمی فاتح قرار داشته‌اند و به‌خصوص در دوره‌ی عثمانی به شهرت خاصی رسیدند.

محصول معروف «خیار لانگا» از جمله تولیدات مشهور این باغ‌ها بود که در آشپزخانه‌ی دربار عثمانی نیز جای ویژه‌ای داشت. لانگا، تنها محل کشاورزی نبود، بلکه فضایی برای اشتغال، معاش خانواده‌ها و مشارکت اجتماعی نیز محسوب می‌شد.

با این‌که در اثر گسترش شهری، بیشتر این زمین‌ها از بین رفته‌اند، اما بخش کوچکی از آن‌ها هنوز باقی مانده‌اند. حفظ این اراضی، برای بازآفرینی الگوهای بومی کشاورزی و یادآوری دوره‌ای که استانبول می‌توانست غذای خود را تولید کند، اهمیت دارد.

کلام پایانی
باغ‌های استانبول، تنها زمین‌هایی برای تولید سبزیجات نیستند؛ آن‌ها بازمانده‌هایی زنده از تاریخ، فرهنگ، همزیستی اجتماعی و دانش کشاورزی‌اند. در عصری که شهرها با چالش‌های زیست‌محیطی، امنیت غذایی و بحران هویت شهری مواجه‌اند، حفظ و احیای این باغ‌ها فرصتی ارزشمند برای پیوند دوباره با طبیعت، سنت و پایداری است. امروز، بیشتر از هر زمان دیگری، به چنین فضاهایی نیاز داریم.